Τι είναι τα «παράγωγα».

Γράφει ο Χρήστος Γιαννίμπας
Παράγωγα.
Θεωρώντας αυτονόητο πως πολλοί αναγνώστες δεν είναι «μυημένοι» στα παράγωγα, σε αυτό το Α’ μέρος θα προσπαθήσω να δώσω στον αναγνώστη μια ιδέα γι’ αυτά. Έτσι θα γίνει κατανοητή η επίδραση των παραγώγων στα τρόφιμα που παρουσιάζω στο Β’ μέρος.
Ουσιαστικά τα παράγωγα είναι μια διμερής σύμβαση (μια συμφωνία), που όπως δηλώνει και το όνομα παράγωγο αναφέρεται σε κάτι άλλο. Αυτό το κάτι άλλο μπορεί να είναι σχεδόν οτιδήποτε μπορείτε να φανταστείτε. Εμπορεύματα (πετρέλαιο, αλουμίνιο, ρύζι, καλαμπόκι, …), ομόλογα, συνάλλαγμα, μετοχές, χρηματιστηριακοί δείκτες, … κλπ. Η τιμή ενός παραγώγου «παράγεται» ή προκύπτει (derived) από την τιμή που έχει το προϊόν στο οποίο αναφέρεται (βασίζεται) και που λέγεται υποκείμενο προϊόν (underlying instruments). Για παράδειγμα η τιμή ενός παραγώγου στο πετρέλαιο, το καλαμπόκι κλπ προκύπτει από την αντίστοιχη τιμή του προϊόντος αυτού (μια δεδομένη στιγμή). Το ίδιο η τιμή ενός παραγώγου στη μετοχή της ΕΘΝΙΚΗΣ, από την τιμή που έχει η μετοχή κτλ.
Η σκοπός του παραγώγου ήταν η αντιστάθμιση κινδύνου/ων και είναι πολύ παλιά. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη («Πολιτικά» βιβλίο 1 κεφ.11) μια τέτοια συμφωνία έκανε ο Θαλής ο Μιλήσιος. Ιστορικά πρόκειται για το πρώτο συμβόλαιο δικαιώματος προαίρεσης, όπως λέγονται σήμερα αυτές οι συμφωνίες (παράγωγα). Ένα κλασσικό παράδειγμα είναι η ασφάλιση ενός σπιτιού για τον κίνδυνο πχ φωτιάς. Ουσιαστικά το συμβόλαιο ασφάλισης είναι ένα παράγωγο προϊόν. Η αρχική λοιπόν ιδέα των παραγώγων, δηλαδή η αντιστάθμιση κινδύνου/ων, δεν μπορεί να είναι κατακριτέα. Αν ο Μυτιληναίος αγοράσει παράγωγο αλουμινίου, μικρότερης ή ίσης αξίας με την παραγωγή αλουμινίου (πχ ενός χρόνου) για αντιστάθμιση κινδύνου, καλώς το κάνει. Το ίδιο και ο Βαρδινογιάννης στο πετρέλαιο, ή μια τράπεζα σε CDS ομολόγων (Ελληνικών ή όποιων άλλων έχει), η ο φούρναρης της γειτονιάς μου στο σιτάρι.
Λογικά δεν θα έπρεπε να μπορεί κάποιος να ασφαλίζει κάτι που δεν έχει ή για πολλαπλάσια αξία αυτού που έχει ή πρόκειται να χρησιμοποιήσει. Ας το δούμε με ένα παράδειγμα. Το σπίτι σας έχει αξία 300.000 €.
(α) Μπορείτε να το ασφαλίσετε  για 1.000.000 €; Η απάντηση όπως ξέρετε είναι όχι. Αν μπορούσατε το πιθανότερο (για να μην πω το σίγουρο) είναι να το καίγατε προκειμένου να πάρετε τα ασφάλιστρα.
(β) Εγώ μπορώ να κάνω ένα ασφαλιστήριο φωτιάς για το δικό σας σπίτι, πχ για 300.000 € ή έστω για 100.000 €; Η απάντηση είναι και πάλι όχι. Ευτυχώς γιατί θα έκαιγα το σπίτι σας.
(γ) Για το υπαρκτό μεν, δικό σας δε, σπίτι δεν μπορώ να κάνω ασφαλιστήριο φωτιάς. Μήπως όμως μπορώ για ένα ανύπαρκτο σπίτι; Φυσικά η απάντηση είναι όχι. Μήπως τουλάχιστον μπορώ να ενοικιάσω το σπίτι σας και μετά να κάνω ασφαλιστήριο φωτιάς για το σπίτι σας. Ας πούμε πάλι για 300.000 € ή έστω για 100.000€; Η απάντηση είναι και πάλι όχι. Ευτυχώς γιατί το σπίτι που μου ενοικιάσατε θα το λαμπάδιαζα.
Ενώ λοιπόν όλα τα παραπάνω «όχι» ακούγονται και είναι λογικά, οι αντίστοιχες ερωτήσεις στον «θαυμαστό κόσμο» των παραγώγων έχουν θετική απάντηση. Μπορείτε να αγοράσετε παράγωγα για οτιδήποτε θέλετε. Πχ μπορείτε να αγοράσετε CDS (δηλαδή ασφάλεια) για ομόλογα οποιασδήποτε αξίας και οποιουδήποτε κράτους ή επιχείρησης, ανεξάρτητα αν έχετε ή όχι τέτοια ομόλογα. Το ίδιο μπορείτε να κάνετε με οποιαδήποτε παράγωγα (σε πορτοκάλια, σιτάρι, καλαμπόκι, πετρέλαιο, αλουμίνιο, … κλπ). Θυμάστε βέβαια την γρίπη που «έπαιξε» πρώτο θέμα το 2009 σε όλα τα κανάλια. Αν πρέπει να εμβολιαστούμε ή όχι, αν φτάνουν τα εμβόλια κτλ. Αυτό που πιθανότατα δεν γνωρίζετε είναι πως το Πανεπιστήμιο της Αϊόβας (με την πλατφόρμα Iowa Electronic Markets) πρόσφερε παράγωγα για το ζήτημα της γρίπης. Μπορούσατε να αγοράσετε παράγωγα για το πόσα άτομα θα πεθάνουν, για τα αποθέματα των εμβολίων, για το ποσοστό του πληθυσμού που θα νοσήσει, την εξάπλωση του ιού κτλ. Σήμερα κατασκευάζονται παράγωγα «για πάσα νόσο και μαλακία». Την επιτυχία μιας ταινίας, την έκβαση συνομιλιών, τους σεισμούς, τρομοκρατικά χτυπήματα, κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα και οτιδήποτε μπορεί να κατεβάσει η όποια φαντασία. Ακόμα και η πλέον διεστραμμένη. Δείγμα της τελευταίας τα παράγωγα (προθεσμιακά συμβόλαια) για την δολοφονία πολιτικών προσώπων. Ανάμεσα σ’ αυτά η νυν υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ Χίλαρι Κλίντον που μαζί με άλλους ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων με αποτέλεσμα τα συγκεκριμένα παράγωγα να αποσυρθούν.
Όπως καταλαβαίνετε τα παράγωγα πλέον είναι στοιχήματα σε ένα παγκόσμιο καζίνο. Μόνο που το στοίχημα δεν κερδίζεται «αν σου κάτσει» που λέει και η διαφήμιση του ΟΠΑΠ. Το παράγωγο έχει μια ειδοποιό διαφορά με τεράστια σημασία. Εμπεριέχει τη δυνατότητα (αυτο)εκπλήρωσης του στοιχήματος. Οι μεγάλοι παίκτες που στοιχηματίζουν στα παράγωγα δεν επαφίενται στη θεά Τύχη. Έχουν την οικονομική δύναμη, τα ΜΜΕ, τους επί πληρωμή οικονομολόγους (οι νομπελίστες δεν εξαιρούνται), τους «οίκους» τους και τις «αξιολογήσεις» τους, την τεράστια δύναμη πυρός του μοχλευμένου χρήματος αλλά κυρίως τις τεράστιες πολιτικές επιρροές έτσι ώστε το στοίχημα που βάζουν να γίνει μια (αυτο)εκπληρούμενη «προφητεία». Μόνο ένας αφελής μπορεί να πιστεύει πως (πχ) η Goldman Sachs επαφίεται στην ελπίδα να της «κάτσει» ή στη θεά Τύχη.
Η ποσοτική διάσταση
Τα τελευταία 35 χρόνια τα χιλιάδες παράγωγα προϊόντα εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο. Αυξήθηκαν ποσοτικά και ποιοτικά, έγιναν και συνεχίζουν να γίνονται όλο και ποιο περίπλοκα. Ήδη από την δεκαετία του 1970 χαρακτήριζαν τους κατασκευαστές τους με το προσωνύμιο quants. Σήμερα οι quants είναι κβαντομηχανικοί από τα καλύτερα πανεπιστήμια (πχ των ΗΠΑ με διδακτορικά Ph.D κλπ). Κατασκεύασαν και συνεχίζουν να κατασκευάζουν αμέτρητα μοντέλα και χρηματοοικονομικά προϊόντα. Κάποια απ’ αυτά είναι πλέον τόσο μαθηματικά περίπλοκα που ακόμα και γνώστες μαθηματικών με μεταπτυχιακά δεν βγάζουν άκρη. Φανταστείτε τώρα τους διαπραγματευτές αυτών των προϊόντων. Κυριολεκτικά δεν ξέρουν τι ακριβώς πουλούσαν και πουλάνε και το ίδιο ισχύει γι’ αυτούς που τα αγοράζουν [1]. Υποθέτω οι τελευταίοι αρκούνται στους χρησμούς των οίκων αξιολόγησης. Πλέον στα παράγωγα έχουν τοποθετηθεί αστρονομικά ποσά για καθαρά κερδοσκοπικούς λόγους. Κυριολεκτικά για τζογάρισμα. Ένα πολύ μικρό μέρος αυτών των χρημάτων αφορούν (δικαιολογούν) αντιστάθμιση κινδύνου/ων. Η δυσαναλογία είναι τεράστια και τα ποσά είναι ασύλληπτα. Ενδεικτικά το 2008 στα CDS είχαν τοποθετηθεί κεφάλαια 62,2 τρις $ όταν το ΑΕΠ του πλανήτη (παγκόσμιο ΑΕΠ) ήταν 54,3 τρις $. Αν κάνουμε μια αντιστοίχηση με το ΑΕΠ είναι σαν να ασφαλίστηκε το ΑΕΠ του πλανήτη γη και έμειναν και 62,2 – 54,3 = 7,9 τρις $ (ίσως μ’ αυτά ασφαλίστηκε το ΑΕΠ του … πλανήτη Άρη). Υπάρχει όμως και ένα τεράστιο ζήτημα. Ποιος έχει το οικονομικό μέγεθος να πουλάει ασφάλεια (πχ CDS) για αυτά τα αστρονομικά ποσά; Θυμίζω πως η μεγαλύτερη ασφαλιστική εταιρεία του πλανήτη, η αμερικάνικη AIG, φαλίρισε για μόλις 14 δις $ σε CDS (δις όχι τρις) [2].
Νομίζετε πως τα 62 τρις στα  CDS είναι όλα τα λεφτά; Σταγόνα στον ωκεανό είναι συγκρινόμενα (δεν κάθεστε καλού κακού) με τα 810 τρις $ που είναι σήμερα η αξία των πάσης φύσεως παραγώγων προϊόντων. Για ξαναδιαβάστε το. Οχτακόσια δέκα τρισεκατομμύρια δολάρια. Η παγκόσμια οικονομία έχει μέγεθος 60 τρις $ και η αγορά παραγώγων 810 τρις $ (1350% το παγκόσμιο ΑΕΠ). Βεβαίως η μεγάλη πλειονότητα αυτών των αστρονομικών ποσών είναι η λεγόμενη μόχλευση. Δηλαδή με απλά ελληνικά αέρας κοπανιστός. Η δύναμη πυρός όμως αυτού του αέρα είναι τεράστια γιατί τεράστια είναι και τα ποσά που αντιστοιχούν σ’ αυτόν (τον αέρα). Ενδεικτική για το «πάρε δώσε» αυτών των κεφαλαίων είναι η σύγκριση με όλα τα προϊόντα που διακινούνται παγκοσμίως. Ας δούμε μια ενδιάμεση χρονιά της τελευταίας 15ετίας. Πχ το 2004 οι ημερήσιες συναλλαγές παραγώγων παγκοσμίως ήταν 5,7 δις $. Προσθέτοντας και τα 1,9 δις $ ημερήσιων συναλλαγών στα νομίσματα, μας κάνουν 7,6 δις $ την ημέρα (επαναλαμβάνω, ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ). Το ποσό αυτό είναι μεγαλύτερο από τη συνολική αξία των εξαγωγών όλων των κρατών ενός ολόκληρου χρόνου !!
«Ρευστότητας στο σύστημα»
Κλείνοντας θα αναφερθώ στο «επιχείρημα» που προβάλουν ΜΜΕ και (δυστυχώς) και κυβερνήσεις για τα παράγωγα. Μας λένε: «τα παράγωγα δίνουν ρευστότητα στο σύστημα». Δεν υπάρχει οικονομικό έντυπο, ένθετα των εφημερίδων και οικονομικό site που να μην έχει γραφτεί αυτό το «επιχείρημα» χιλιάδες φορές. Όλοι αυτοί, στην καλύτερη γι’ αυτούς περίπτωση, αναμασάνε ένα «επιχείρημα» που επηρεάζει αρνητικά τις ζωές όλων μας. Οι έννοιες κλειδιά είναι «Ρευστότητα» και «Σύστημα». Κανείς ποτέ δεν μπήκε στον κόπο να εξηγήσει στους αναγνώστες του τα ζητήματα που αυτόματα προκύπτουν. Ποιος χρειάζεται την επιπλέον ρευστότητα και ποιος ωφελείται απ’ αυτήν; Η ρευστότητα είναι απεριόριστη ή πεπερασμένη; Επειδή (υποθέτω) δεν είναι τόσο ηλίθιοι να πιστεύουν το πρώτο, ας μας πουν. Αν διοχετεύεται ρευστότητα στα παράγωγα από που φεύγει αυτή; Μήπως φεύγει από την πραγματική οικονομία που σχετίζεται με τις ζωές όλων μας; Αυτό το «σύστημα» από τι ακριβώς αποτελείται; Ποια είναι τα δομικά του στοιχεία; Ποιοι το αποτελούν; Έχει κάποια σχέση με το παραγωγικό κεφάλαιο ή το χρηματικό κεφάλαιο που επενδύεται σ’ αυτό; Μήπως αντίθετα είναι παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο που απομυζά υπεραξία (ποιο σωστά κάνει υπεξαίρεση κεφαλαίου) και από τα δυο προηγούμενα; Αυτό το «σύστημα» ελέγχεται από κάποιους και αν ναι από ποιους; Συμμετέχουν οι λαοί σ’ αυτό και αν ναι με ποιο τρόπο; Αυτό το «σύστημα» παράγει πλούτο για τις κοινωνίες ή το μόνο που κάνει είναι υπεξαίρεση κεφαλαίου από αέρα κοπανιστό; Ένα ελάχιστο έστω μέρος από αυτά τα υπερκέρδη επιστρέφεται στους λαούς και αν ναι με ποιο τρόπο; Μήπως δεν μπορεί καν να αναδιανεμηθεί; Σταματώ εδώ και φυσικά δεν περιμένω απαντήσεις. Ελπίζω μόνο η ηλιθιότητα των εραστών της «ρευστότητας στο σύστημα» να μην φτάνει στο σημείο να διαβάσω αύριο ότι δημιουργεί θέσεις εργασίας. Εννοώντας τις 50 ή 100 χιλιάδες υπηρετικό προσωπικό των 2 ή 3 χιλιάδων μικρών και μεγάλων αφεντικών του «συστήματος». Ελπίζω να ξέρουν αριθμητική και να μπορούν να υπολογίσουν πόσες εκατοντάδες εκατομμύρια θέσεις εργασίας θα δημιουργούντο αν μόλις το 10% των χρημάτων των παραγώγων (θυμίζω είναι 810 τρις $), επενδυόταν στην παραγωγική δραστηριότητα. Για να τους … βοηθήσω τα 810 τρις $ είναι 810.000 δις $ και το 10% αυτών είναι 81.000 δις $. Θεωρώντας δεδομένη και την πώρωσή τους, δεν μπαίνω καν στον κόπο να εξηγήσω στους ανεγκέφαλους ότι αντίθετα με τα χρήματα που πάνε στα παράγωγα, αυτά που επενδύονται στην παραγωγική δραστηριότητα, παράγουν πλούτο για τις κοινωνίες ο οποίος έχει την δυνατότητα να αναδιανεμηθεί. Έστω και κατ’ ελάχιστο. Τέλος, δεν κάνω καν αναφορά στην ηθική. Δεν περιμένω από τους εραστές των παραγώγων να έχουν, για παράδειγμα, αυτό που η φιλόσοφος Susan Neiman έχει ονομάσει «Ηθική διαύγεια» (Moral Clarity). Δηλαδή ένα συνδυασμό ηθικών αρχών που πρέπει να είναι ο οδηγός στη λήψη αποφάσεων για πραγματικά ζητήματα.
Συνεχίζεται
Χρήστος Γιαννίμπας
yanibas@on.gr